مقدمه
یکی از زیر بخش‌های مهم کشاورزی که در امنیت غذایی، فر‌آورده‌های اصلی و فرعی دامی، اشتغال‌زایی، توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی و دستیابی به بازار‌های جهانی برای صادرات نقش آفرینی می‌کند و در اقتصاد ملی هر کشور می‌تواند تاثیرگذار باشد، دامپروری است.با استناد به منابع علمی معتبر، ایران یکی از زیستگاه‌های اولیه و مرکز مهاجرت گاو به سراسر دنیا بوده و لذا پروش گاو در این سرزمین به قدمت تاریخ دامداری آن است.با این وجود، پرورش صنعتی این حیوان با هدف تولید شیر عمری طولانی نداشته و بر مبنای واردات گاوهای اصیل خارجی شکل گرفته، لذا بقا و پیشرفت آن نیز مدیون علم و فن‌آوری وارداتی بوده و هست. اگر چه در سه دهه اخیر رشد و بالندگی علمی چشمگیری در این عرصه نیز به ظهور رسیده، لیکن بایستی اذعان داشت که در این حیطه، همچون بسیاری موارد دیگر هنوز محتاج بهره‌گیری از منابع علمی خارجی و به کارگیری دستمایه‌های علمی و دستاورد‌های نوین تحقیقاتی آن‌ها هستیم.
آمارهای کشوری
بر اساس داده‌های مرکز آمار ایران در سال 1398، کل واحد‌های دامپروری دارای بهره‌برداری گاو و گوساله در کشور 619 هزار واحد بوده که تنها 27 هزار واحد آن از نوع بهره‌برداری صنعتی بوده‌اند، یعنی 5/4 درصد از واحد‌ها، تولید را به شکل صنعتی انجام می‌داده‌اند. با این وجود 32 درصد از دام و 58 درصد از شیر مورد نیاز کشور توسط گاوداری‌های صنعتی تولید و به بازار عرضه می‌شود که نشان دهنده نقش این رشته‌فعالیت در تولید این بخش از مواد غذایی مورد نیاز کشور است. همچنین از 27000 گاوداری صنعتی 17000 واحد به بهره‌برداری گاوهای شیری تعلق دارد و 10000 واحد مربوط به بهره‌برداری گاوهای پرواری است.
چالش‌ها
با توجه به افزایش جمعیت، بالا رفتن سطح فرهنگ، بهداشت و قدرت خرید، امکان تامین پروتئین مورد نیاز کشور به صورت بومی نبوده و می‌بایست با افزایش بهره‌وری و صنعتی شدن بهره برداری‌ها به این موضوع دست یافت.
بیش از 60 سال از ورود گاوهای شیری صنعتی به ایران می‌گذرد و در این مدت، این حرفه همگام با دیگر زیربخش‌های کشاورزی و صنایع وابسته رشد چشمگیری داشته است، ولی همچنان نارسایی‌هایی در این زمینه به دلیل نداشتن شناخت کامل از ویژگی‌های گاو پر بازده صنعتی و ضعف مدیریتی وجود دارد.
تولید گوشت گاو نیز به دلیل ضعف برنامه‌ریزی به خصوص در مدیریت عرضه و تقاضا در سال‌های اخیر دچار نوسان قیمت و در نتیجه خسارت به دامداران شده است. یکی از اهداف و استراتژی‌های برنامه امور دام کشور، افزایش کیفی و کمی محصولات دامی می‌باشد که با استفاده مطلوب و اصولی از منابع و امکانات و به کارگیری روش‌های نوین امکان‌پذیر می‌شود.
اطلاعات و معرفی زیر شاخه‌ها
بررسی‌ها نشان می‌دهد که طی سال‌های گذشته تعداد و عملکرد گاوداری‌های صنعتی افزایش قابل ملاحضه‌ای داشته است. از آنجا که سهم زیادی از شیر و گوشت کشور توسط گاوداری‌های صنعتی تولید می‌شود، به منظور شناخت نحوه فعالیت و بازدهی این صنعت و برنامه‌ریزی برای افزایش تولید، افزایش بهره‌وری و بهبود کیفیت محصولات این بخش، نیاز به بررسی اطلاعات گاوداری‌های صنعتی طی سال‌های اخیر می‌باشد.
پرورش دام سنگین (گاو، گاومیش و شتر) یکی از دو فعالیت اصلی زیر بخش دامداری در کشور است. در این رشته فعالیت پروش گاو و گوساله از جایگاه مهمی برخوردار بوده به نحوی که از نظر تعداد بهره‌برداری حدود 98 درصد و از نظر تعداد دام سنگین 94 درصد را به خود اختصاص داده است. از طرف دیگر پرورش گاو و گوساله 42 درصد واحد دامی، 90درصد کل شیری تولیدی و 56 درصد وزن گوشت قرمز کشتار شده در کشتارگاه‌های کشور را به خود اختصاص داده است.
نقش مرکز اصلاح نژاد و بهبود تولیدات دامی
مرکز اصلاح نژاد و بهبود تولیدات دامی در راستای ارتقای تولید شیر در گله‌های صنعتی و روستایی و سرعت بخشیدن به پیشرفت ژنتیکی، به طور متوسط حدود 3 ملیون دز اسپرم گاوهای نر ممتاز از نژاد‌هایی همچون هلشتاین و سمینتال در ایستگاه‌های اصلاح‌نژاد دامی کشور تولید و توزیع کرده است.
نتیجه این اقدام ارتقای تولید شیر، بهبود راندمان تولید مثلی و افزایش طول عمر اقتصادی گاو‌ها بوده است. اجرای پروژه‌های توسعه پرورش گاوهای دو منظوره از دیگر طرح‌های مرکز اصلاح نژاد و بهبودات تولیدات دامی در سطح کشور بوده است که این پروژه با هدف پرورش نژاد‌های دو منظوره و آمیخته‌گری جمعیت گاوهای بومی با این نژاد‌ها اجرا شده است. عمده گاوهای آمیخته کشور حاصل از تلاقی گاوهای بومی با نژاد هلشتاین هستند، با اجرای این طرح نسبت آمیخته‌های کشور نیز به نفع آمیخته‌های حاصل از تلاقی با نژاد‌های دو منظوره تغییر خواهد کرد.
چالش‌های صنعت دامداری از زبان دو دست‌اندرکار
به گفته مدیرعامل اتحادیه سراسری شرکت‌های تعاونی صنعت دامپروران همگام کشور: در حال حاضر بالغ بر ۸۰ میلیون دام سبک و سنگین در کشور موجود است. تأمین نیاز غذایی برای دام‌های موجود، مهمترین دغدغه بخش دامداری به شمار می رود. از طرفی با ضعیف شدن مراتع و وابستگی به وارداتنهاده‌های دامی و خصوصاً خشکسالی‌های اخیر، دامداران با مشکلات جدی روبرو شده‌اند.
وی با بیان این مطلب ابراز داشت: صنعت دامپروری کشور بعنوان یکی از ارکان تولید مواد غذایی و پروتئینی، نقش مهمی در امنیت غذایی کشور داشته و با چند میلیون بهره بردار و گردش مالی بالا نقش مهمی در فرآیندهای اقتصادی و اجتماعی جامعه ایفا می کند.
باتوجه به اینکه عمده نهاده‌های دامی مصرفی از قبیل جو، ذرت و کنجاله سویا وارداتی بوده و با وجود تحریم‌های ظالمانه، تامین نهاده‌های مذکور از دغدغه‌های اصلی دولت محسوب می‌شود. متأسفانه دامدار برای تامین نهاده خود مجبور است از بازار آزاد نهاده‌ها را با چند برابر قیمت تامین کند که تاثیر مستقیم بر افزایش قیمت تمام شده داشته واین امر صنعت دامپروری را به ورطه ورشکستگی کشانده است.
ـ همچنین وجودعرضهفصلیدردامسبک،ازدیگرمشکلاتاین صنعت است که باعث شده در فصول عرضه دام، قیمت‌ها بسیار پایین تر از قیمت تمام شده باشد. برای حل این موضوع راهکارهایی وجود دارد، مثل: خرید تضمینی، صادرات دام و …که متاسفانه تا کنون اجرایی نشده است.
مهمترین مشکل از موارد فوق، موضوع خشکسالی است چراکه حدود نیمی از تعلیف دام توسط علوفه خشبی انجام می شود و به سادگی قابل تأمین از طریق واردات نیست و زمانیکه علوفه وجود نداشته باشد دامدار به آخر خط رسیده و باید دام خود را به کشتارگاه بفرستد و این اتفاقی است که در سال‌های اخیربارها رخ داده است .
حذف دام مولد علاوه بر اینکه بصورت کوتاه مدت بازار را تحت تاثیر قرار می‌دهد، ذخایر ژنتیکی که سال‌های زیادی برای آن وقت و هزینه صرف شده به یکباره نابود خواهد کرد و این امر قابل جبران نخواهد بود؛ همچنین با حذف دام مولد، برای فصل‌های بعد دامی برای پروار وجود ندارد و بحران‌های جدیدی ایجاد می شود.
موضوع بعدی آموزش بهره‌بردار(دامدار) و ترویج روش های نوین است، که خوشبختانه در دامداری‌های صنعتی همتراز سایر کشورها بهره‌وری بالاس تولید در سیستم سنتی که کمبود منابع داریم، افزایش بهره‌وری از ضروریات است و این امر بعهده شبکه اتحادیه و تعاونی هاست. متأسفانه در دولت قبل، اتحادیه‌ها و تشکل‌ها به بهانه عرضه مستقیم که موفق هم نبود، از سیستم حذف شدند و کالا بسیار بالاتر به دست تولید کننده می‌رسید ولی باتوجه به جایگاه و نقش تشکل‌ها و اینکه سرمایه تعاونی‌ها از خود دامداران بوده و سود و زیان آن هم به دامدار می رسد، بهترین کار استفاده از این پتانسیل با نگاه توسعه‌ای است.
اردشیر نجاتی جوارمی، استاد تمام دانشگاه تهران با انتقاد از مسئولانی که خشکسالی را دلیل ایجاد بحران برای صنعت دامپروری کشور می‌دانند اضافه کرد: کشور ما یک کشور خشک است و این اولین باری نیست که ما با مسئله خشکسالی مواجه می‌شویم. اگر مسئولان برنامه‌ریزی درست داشتند به راحتی می‌شد این مسئله را مدیریت کرد و غافل گیر نشد.
یکی دیگر از راهکارها تعیین تکلیف مالکیت مراتع کشور است. در حال حاضر این مالکیت بر عهده دولت است و دولت به صورت مشاع به دامداران اجازه می‌دهد و دام‌های زیادی برای چرا وارد این مراتع می‌شوند اما کسی برای احیای مراتع مذکور اقدامی انجام نمی‌دهند و بنابراین مراتع روز به روز فقیرتر می‌شود.
نجاتی درباره اینکه اصلی‌ترین چالش‌های حوزه دامپروری را که منجر به ایجاد شرایط فعلی شده است چه می‌دانید؟ افزود: مسئله کلی این است که سیستم اقتصادی کشور ما نقایص جدی دارد. به عنوان مثال دولت در جایی که نباید دخالت کند، دخالت می‌کند و آنجا که باید مسئولیت بپذیرد و از تولید کننده حمایت کند چنین کاری را انجام نمی‌دهد. به عنوان مثال ۷۰ درصد قیمت تمام شده شیر خام مربوط به خوراک دام است. با این حال دولت برای شیر خام، قیمت دستوری تعیین می‌کند اما وقتی که قیمت خوراک به طور سرسام‌آور افزایش می‌یابد هیچ اقدامی در راستای مدیریت مسئله انجام نمی‌دهد.